Sny są czymś trudnym do opisania oraz zinterpretowania. Stanowią obiekt wielu badań i analiz dla rozmaitych środowisk naukowych. Równocześnie potrafią być fenomenalnym źródłem inspiracji da artystów.
Szczególnie chętnie po marzenia senne sięgali surrealiści, dla których stał się dla nich ciekawym tematem i przestrzenią do rozmaitych eksperymentów.
Wcześniejsze opisywanie snu w sztuce – krótki rys historyczny
Zanim przejdziemy do surrealizmu, warto wspomnieć, że sen jako temat w sztuce pojawiał się znacznie wcześniej. W kolejnych epokach zmieniało się jednak podejście do niego.
W dobie średniowiecza i renesansu najczęściej przedstawienie snu wiązano z tematyką biblijną lub mitologiczną – sen pozwalał wkroczyć do świata metafizycznego, pełnego istot wyższych.
Z czasem podejście do snu zaczęło się zmieniać. Istotną cezurę stanowi choćby epoka romantyzmu, gdy sen stał się dla artystów sposobem na przedstawianie innych, alternatywnych światów, pełnych fantazji i nadprzyrodzonych zjawisk – tajemniczych, a niekiedy wręcz mrocznych.
Równie ważny okazał się ten motyw dla sztuki doby przełomu wieków XIX i XX. Symbolizm zaczął zagłębiać się w obszary nieświadomości, fantazji i tego, co drzemie w ludzkim wnętrzu, co chętnie obrazowało na swoich płótnach wielu artystów.
Tak stworzyły się fundamenty dla surrealistów, którzy sporą część swojej doktryny zbudowali właśnie wokół snów.
Surrealiści a sen – zmiana podejścia do tematu
Surrealizm, określany też jako nadrealizm, w malarstwie skupiał się w głównej mierze na wyrażaniu przy pomocy środków wizualnych wewnętrznej percepcji i nieuchwytnych myśli. Stąd też tak istotne stało się wykorzystanie snu. Można go spotkać w dziełach wielu mistrzów tego kierunku, w tym choćby Salvadora Dali, René Magritte’a, Paula Klee czy Man Raya.
Surrealiści podchodzili do niego dwojako – z jednej strony stosowali go jako temat sam w sobie. Z drugiej z olbrzymią ciekawością analizowali własne sny, szukając w nich powiązań z rzeczywistością lub kolejnych tematów dla malarstwa na pograniczu rzeczywistości i podświadomego postrzegania świata. Wielu z nich, w tym również André Breton, zapisywało, a nawet publikowało swoje sny w magazynie La Révolution Surréalist.
Sztuka w tym przypadku stawała się sposobem na zbadanie sfer nieświadomych, które obok umysłu rządzą ludzkim istnieniem. Obok dokładnego analizowania snów surrealiści sięgali również po pismo automatyczne, mediumizm i hipnozę.
Nowa jakość sztuki – sen w spojrzeniu surrealistów
Sny często stanowiły punkt wyjścia dla enigmatycznych kompozycji surrealistycznych, które łączyły świat rzeczywisty z przestrzenią majaków sennych, halucynacji i fantazji. Dzięki temu powstały zupełnie nowe światy, w których poukładany racjonalizm raczej nie miał racji bytu.
Dzięki surrealizmowi sen wkroczył na dobre do światowej sztuki – prezentując swoje zróżnicowane oblicza oraz pokazując zakamarki artystycznej podświadomości zainteresowanym odbiorcą, którzy sami mogą szukać w nich własnych interpretacji – na granicy realności i fikcji.